Bocian biały Ciconia ciconia należy do rzędu brodzących i rodziny bocianowatych Ciconiidae. Rodzina ta tworzy 5 rodzajów obejmujących 19 gatunków. Dzieli się na trzy podrodziny: dławigady, bociany i marabuty.
Stojący bocian biały mierzy około 80 cm. Masa ciała dorosłego ptaka wynosi od 2,7 do 4,5 kg, a rozpiętość skrzydeł dochodzi do 2 m. Pokarmem bociana są wyłącznie zwierzęta.
Poluje on na: płazy, gryzonie, ssaki owadożerne (np. krety), duże owady (np. szarańczaki, chrząszcze), ryby, dżdżownice, a czasami gady. Skład bocianiej diety zmienia się w zależności od rejonu, pory roku oraz od panujących warunków. W przypadku wystąpienia obfitości jakiegoś rodzaju pokarmu, bociany chwytają najczęściej ten rodzaj zdobyczy.
W latach obfitości gryzoni, które występują średnio co około 3-5 lat bociany chwytają najczęściej gryzonie (polniki oraz myszy).
Występowanie
Areał lęgowy bociana białego obejmuje większość terenu Europy (za wyjątkiem Wysp Brytyjskich i Półwyspu Skandynawskiego), Azję Mniejszą oraz północną Afrykę.
Niewielka populacja gnieździ się w południowej części Afryki.
W latach 2004-2005 liczebność światowej populacji lęgowej bociana oceniono na 230 000 par, z czego 52 500 gniazdowało w Polsce. Poza Polską najwięcej bocianów gniazdowało w tym okresie w Hiszpanii (33 217), na Ukrainie (30 000 par), oraz na Białorusi (20 342), Litwie (13 000) i Łotwie (10 700). W takich krajach jak Dania, Szwecja czy Włochy, bocian biały jest ptakiem bardzo rzadkim. Liczba par lęgowych podczas ostatniego spisu wynosiła tam odpowiednio 3, 29 i 63.
Bocian jest gatunkiem zasiedlającym głównie krajobraz rolniczy. Jego występowanie wiąże się najczęściej z terenami podmokłymi. W takiej okolicy obserwuje się największe koncentracje gniazd. Bociany zakładają gniazda w pobliżu osad ludzkich, budując je na drzewach czy budynkach gospodarczych. W ostatnich latach coraz częściej gnieżdżą się na czynnych słupach trakcji energetycznych, gdzie łatwo jest zbudować gniazdo. Obecnie już ponad 60 % bocianich par w Polsce gnieździ się na czynnych słupach energetycznych.
 |
 |
| fot. Na żerowisku | fot. Na żerowisku |
Gniazdo i lęg
Bociany powracają z zimowiska w ostatnich dniach marca lub w kwietniu, czasem dopiero w maju. Tuż po przylocie poprawiają swoje stare gniazda lub przystępują do budowy nowych. Dojrzałość płciową osiągają w wieku 3-5 lat i wówczas po raz pierwszy przystępują do lęgu. Pierwsze jaja składają na ogół w drugiej dekadzie kwietnia. Z obserwacji internetowych wynika, że samica składa je przeważnie między godziną 19-24 (albo bezpośrednio po północy). Zdarza się jednak również, że składa w godzinach popołudniowych.
W gnieździe znajduje się zwykle od 3 do 6 jaj, które są wysiadywane na zmianę przez obydwa ptaki. Przeciętna wielkość zniesienia dla Polski wynosi 4 jaja. Wysiadywanie rozpoczyna się od drugiego lub nawet od trzeciego jaja. Inkubacja trwa 33-34 dni, a po 60-65 dniach młode bociany opuszczają gniazdo. W zależności od daty przystąpienia do lęgu młode opuszczają gniazda od pierwszej dekady lipca do trzeciej dekady sierpnia. Wyjątkowo nawet do pierwszych dni września. Bociany spędzają w Polsce około 5 miesięcy, po czym już od połowy sierpnia odlatują na zimowiska w Afryce. Młode, nie doświadczone ptaki budują gniazda w różnych miejscach (np. na kilku sąsiadujących ze sobą słupach energetycznych) by przekonać się, które z miejsc jest najbezpieczniejsze. Nie należy przeszkadzać im podnosząc gniazda na platformę bowiem można je wypłoszyć. Ostatecznie ptaki same wybiorą najlepsze miejsce i przystąpią do lęgu.
 |
 |
| fot. Tuż przed odlotem | fot. Nocleg w bezpiecznym miejscu |
Ptaki bez gniazd
W różnych miesiącach sezonu lęgowego widywane są stada osobników nie mających lęgów (tworzą je ptaki niedojrzałe oraz te, które straciły lęgi). Jest to tak zwana rezerwa populacyjna, która w warunkach sprzyjających przystąpi do lęgu.
Grupy takie koczują w poszukiwaniu pokarmu na dość znacznym obszarze, a w godzinach wieczornych zlatują się na wspólne noclegowisko. Takim miejscem jest najczęściej zadrzewienie otoczone łąkami, a czasem samotne, stare drzewo, sąsiadujące z żerowiskiem.
Warto zbierać oraz przekazywać przyrodnikom informacje nt. tego rodzaju stad koczujących w różnych częściach kraju.
 |
 |
| fot. Bociek w locie | fot. 6 młodych, Męczyn, gmina Mokobody, powiat siedlecki, woj. mazowieckie rok 2010 |
Zimowanie
Na terenie kraju widywane są systematycznie bociany w okresie zimowym.
Prawdopodobnie zimujące bociany to osobniki, które z różnych przyczyn, głównie złej kondycji zdrowotnej nie podjęły wędrówki. Niektóre z nich są jednak widywane regularnie na gniazdach w dobrej kondycji. Każdego roku notuje się w Polsce kilkanaście takich przypadków. Sensacyjne doniesienia o bocianach widywanych w Polsce już w lutym dotyczą z całą pewnością ptaków zimujących. W okresie zimowym ptaki takie polują na gryzonie w sąsiedztwie stogów słomy i siana, chwytają ryby na niezamarzających ciekach lub też żywią się zjadając resztki na wysypiskach śmieci. Jeśli zimujący bocian nie wykazuje żadnych oznak chorobowych i nie pozwala do siebie podjeść nie należy go chwytać.
 |
 |
| fot. Młody po upadku gniazda | fot. Trudno tu nawet nogę postawić |
Aspekty prawne ochrony bociana białego
Bocian jest chroniony na mocy Konwencji Bońskiej, Berneńskiej, Ramsarskiej, a także wymieniany w tzw. Dyrektywie Ptasiej Unii Europejskiej.
Na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną, jest on gatunkiem ściśle chronionym. Oznacza to, że w okresie lęgowym nie można go płoszyć, niepokoić, zrzucać gniazd itp. W związku z tym prace przy gniazdach poddawanych renowacji, przenoszonych z jednego miejsca na inne, czy podnoszonych na platformy na słupach energetycznych można prowadzić od 16 października do 28 lutego. Wyjątek stanowią sytuacje wyższej konieczności, czyli takie, w których ze względu na zagrożenie powodowane przez gniazdo trzeba interweniować. W takich sytuacjach należy jednak uzyskać również zgodę.
Osobniki ranne lub młode wyrzucone z gniazd można przetrzymywać tylko w związku z ich leczeniem i rehabilitacją i mogą robić to tylko instytucje posiadające pisemną zgodę na przetrzymywanie z Ministerstwa Środowiska.
Drzewa znajdujące się na posesji (także te z bocianimi gniazdami) są własnością właściciela posesji i ich pielęgnacja leży w gestii i interesie właściciela. Na wycięcie drzewa należy uzyskać zezwolenie z właściwego Urzędu Gminy.
 |
 |
| fot. Prace modernizacyjne | fot. Tuż przed otrzymaniem dowodów osobistych |
Jak zbudować gniazdo?
Wiele osób próbuje samodzielnie rozwiązywać bocianie problemy przenosząc zagrożone gniazdo w inne miejsce lub buduje nową konstrukcję by zachęcić ptaki do osiedlenia się w okolicy. Brak znajomości wymagań bocianów, często przyczynia się do konstruowania gniazd nie zawsze im odpowiadających. Warto uwzględnić kilka podstawowych zasad, by gniazdo zostało przez ptaki zaakceptowane i było bezpieczne.
Miejsce
Budowanie nowych gniazd, a także przenoszenie nowych powinno być praktykowane tylko w okolicy, gdzie istnieją dogodne żerowiska. W najbliższym sąsiedztwie nie powinny gniazdować inne bocianie pary, które mogą odpędzać nowych, potencjalnych lokatorów. Sąsiedztwo gniazd powoduje też konflikty pomiędzy parami mogące kończyć się wyrzuceniem jaj lub piskląt. Bociany tolerują obecność innych par tylko w przypadkach, gdy gnieżdżą się w koloniach (wtedy gniazda znajdują się nawet na tym samym budynku lub, jeśli pozwalają na to możliwości, są oddalone o kilka czy kilkadziesiąt metrów od siebie). Wskazane jest, by nowe gniazdo budować w okolicy miejsca, gdzie wcześniej gnieździły się bociany, ale obecnie z różnych względów nie ma gniazda. Przy przenoszeniu gniazda z jednego miejsca na drugie np. z drzewa czy budynku na słup wolnostojący, należy ustawiać nowe gniazdo jak najbliżej miejsca, na którym znajdowało się poprzednie. Optymalnie jest, gdy znajduje się ono do 60m od starego. Gniazda należy umiejscawiać w oddaleniu od linii energetycznych oraz stacji transformatorowych. Zapobiegnie to w przyszłości porażeniom prądem młodych, uczących się latać, ptaków. Należy ustawiać je w miejscach eksponowanych, ze swobodnym dolotem przynajmniej z jednej strony. Wysokość montażu platformy gniazdowej zależy od ekspozycji gniazda w terenie, jednak powinno ono znajdować się na wysokości, co najmniej 7m– generalnie im wyżej tym lepiej. Trzeba zwrócić uwagę na to, aby bociany w przyszłości nie przeszkadzały ludziom poprzez rozrzucanie patyków znoszonych do gniazda czy zanieczyszczanie kałem terenu wokół niego np. w sytuacji gdy pod gniazdem znajduje się ogródek warzywny, ścieżka, ogrodzenie itp. Większość bocianów buduje gniazda w miesiącach odpowiadających ich normalnemu cyklowi rozrodczemu – w kwietniu lub na początku maja, ale czasem ptaki mają trudności z ułożeniem materiału. Pamiętajmy, że nie należy pomagać ptakom w budowie gniazda, bowiem można je wypłoszyć. Jeśli ptaki zbudowały gniazdo, a nie znoszą jaj, może to oznaczać, że mamy do czynienia z młodą parą, która nie jest gotowa jeszcze do odbycia lęgu.
 |
 |
| fot. Młode boćki | fot. Na straży gniazda |
Co zrobić, gdy?
Znajdziemy rannego bociana
W przypadku znalezienia rannego bociana należy dostarczyć go do lekarza weterynarii celem ustalenia rozmiaru obrażeń, a następnie przekazać go do najbliższego ogrodu zoologicznego lub ośrodka zajmującego się leczeniem i rehabilitacją dzikich zwierząt. Nie istnieją skuteczne sposoby by w okresie zimowym schwytać zdrowego, latającego bociana. Ptaki przylatujące w tym okresie na gniazdo należy obserwować i podejmować interwencję w przypadku, gdy są na tyle osłabione, że pozwalają się schwytać. O wszystkich bocianach zaobserwowanych w miesiącach od X do II, warto powiadomić przyrodników, by w ten sposób wzbogacić wiedzę o gatunku.
 |
 |
| fot. Sześć bocianów z jedną głową | fot. Dzisiaj piskorz |
Spadło gniazdo
Gdy w wyniku burzy czy silnych wiatrów spadnie gniazdo z młodymi ptakami i część lęgu przeżyje, należy możliwie szybko zainstalować platformę na miejscu gdzie było gniazdo lub jak najbliżej tego miejsca. Jeśli młode ptaki odpowiednio szybko zostaną umieszczone na platformie to rodzice dalej będą je karmić. Takie sytuacje zdarzają się najczęściej pod koniec okresu lęgowego w trakcie letnich, gwałtownych burz, kiedy młode mają opuścić gniazdo w ciągu najbliższych dni. Umieszczenie ich na podstawie, pozwoli uniknąć przekazania ich do ogrodu zoologicznego, a jednocześnie doprowadzi do szczęśliwego zakończenia lęgu. Gniazdo zastępcze należy montować na możliwie dużej wysokości. Prace najlepiej jest wykonywać z wysięgnika. Po żadnym pozorem nie można samodzielnie odbudowywać gniazda na czynnym słupie energetycznym.
 |
 |
| fot. Powitanie pary | fot. Chwila odpoczynku |
Młody nie może powrócić na gniazdo
Czasami pierwszy lot młodego ptaka kończy się lądowaniem na ziemi, a ptak jest jeszcze zbyt słaby by powrócić na gniazdo. W takiej sytuacji należy rozważyć, czy organizując pomoc i próbując włożyć go do gniazda nie spowodujemy przerażenia wśród pozostałych młodych i opuszczenia przez nie w panice gniazda. Jeśli istnieje takie niebezpieczeństwo (od pierwszej dekady lipca na większości gniazd operacja ta jest bardzo ryzykowna) można młodego ptaka wypuścić na pobliskie łąki gdzie będzie karmiony przez rodziców lub zacznie sam chwytać pokarm. Psy i koty nie stanowią najczęściej zagrożenia dla takiego bociana, bowiem jest on w stanie skutecznie się bronić przy pomocy dzioba. Jeśli nie ma możliwości wypuszczenia bociana na łąkę oraz istnieje ryzyko opuszczenia gniazda przez pozostałe młode, ptaka należy przekazać do ogrodu zoologicznego lub ośrodka zajmującego się leczeniem zwierząt. Po kilku dniach taki bocian najczęściej sam odlatuje.
 |
 |
| fot. Gniazdo z 6 młodymi, Stryj, gmina Kłoczew, woj. lubelskie, lipiec 2011 | |
Ptak zaplącze się w sznurki na gnieździe
Dość często notuje się przypadki zaplątania młodych bocianów w sizalowe sznurki używane do wiązania siana i słomy przynoszone przez dorosłe ptaki do gniazda. W skrajnych przypadkach zaciśnięcie sznurka powoduje martwicę kończyny i ptak do końca życia pozostaje kaleką. Pewien odsetek przypadków dotyczy zaplątania się ptaków bez uszkodzenia nóg. Młody ptak zaplątany w sznurek szamoce się na gnieździe nie mogąc go opuścić, podczas gdy jego rodzeństwo czasem lata już od kilku dni. Jeśli w porę zauważymy taką sytuację, młodego można uratować uwalniając go z pułapki. Najlepiej do takiej akcji wezwać strażaków.
Bociany wyrzucą młodego
W trakcie okresu lęgowego, najczęściej od ostatniej dekady maja, gdy w gniazdach zaczynają się pojawiać młode ptaki, dorosłe bociany wyrzucają część z nich. Dotyczy to na ogół młodych zachowujących się w sposób nie naturalny np. mniejszych, mało żywotnych, niezbyt intensywnie dopominających się o pokarm. Wkładanie wyrzuconych młodych z powrotem do gniazd najczęściej nie przynosi oczekiwanych efektów, bowiem dorosłe ptaki dosłownie po kilku minutach wyrzucają je ponownie. Odchowywanie takich ptaków jest także niezwykle trudne i kończy się dla nich najczęściej tragicznie.
 |
 |
| fot. W drodze do Afryki | fot. Zakochana parka |
Zginie jeden z dorosłych ptaków
Zdarza się, że w trakcie sezonu lęgowego dochodzi w wyniku różnorodnych sytuacji do śmierci jednego z dorosłych ptaków. Ludzie zamieszkujący w sąsiedztwie gniazda próbują pomagać w różny sposób pozostałemu rodzicowi w wychowaniu dorastającego potomstwa. Podrzucają pokarm, a czasami wręcz transportują go na gniazdo przy pomocy wymyślnych urządzeń twierdząc, że ptak w pojedynkę nie poradzi sobie z wychowaniem potomstwa. Nie należy postępować w ten sposób. Śmierć jednego z partnerów oznacza większe zaangażowanie w wychowywanie potomstwa ptaka pozostałego przy życiu. Jest on na ogół w stanie sam poradzić sobie z wychowaniem piskląt.
Gniazdo przeszkadza w normalnej egzystencji ludzi
W niektórych przypadkach ptaki gnieżdżące się na platformie zanieczyszczają ogród, nowe ogrodzenie, niszczą pokrycie dachowe, a patyki przynoszone do gniazda spadają na samochody itp. Dotyczy to najczęściej gniazd zlokalizowanych na czynnych słupach energetycznych. W wyjątkowych przypadkach można rozwiązać ten problem zabezpieczając po sezonie lęgowym słup przed siadaniem bocianów poprzez instalację na jego wierzchołku metalowego pręta. Trzeba wcześniej usunąć ze słupa gniazdo, co mogą zrobić tylko energetycy. Jeśli są takie możliwości można przenieść gniazdo na sąsiedni słup gdzie ptaki nie będą przeszkadzać ludziom. Jeśli nie jest to możliwe alternatywą może być zbudowanie gniazda na sąsiednim drzewie, budynku lub wolnostojącym słupie. W każdym z przypadków należy zrzucić stare gniazdo i zabezpieczyć miejsce przed siadaniem ptaków. Prace związane ze zrzucaniem, instalacją gniazd na słupach, przenoszeniem gniazd z jednego słupa na inny, czy zabezpieczaniem słupa mogą wykonywać tylko służby energetyczne.
 |
 |
| fot. Trudny czas wysiadywania | fot. Wieczór pośród łąk |
Uwaga!
Bociani dziób jest bardzo skutecznym narzędziem obrony. Ptak czując zagrożenie stara się bronić przy pomocy dzioba uderzając w miejsca newralgiczne np. w oczy. Chwytając bociana należy w pierwszej kolejności chwytać go za dziób. Transportując bociana najlepiej jest zamknąć go w kartonowym pudle z otworami wentylacyjnymi. Pudło powinno być odpowiednie do rozmiarów ptaka lecz takie by ptak nie mógł w nim stać i zabezpieczone by nie wydostał się on podczas jazdy. Nie należy transportować bocianów w różnego rodzaju workach, które nie dają możliwości oddychania i mogą spowodować uduszenie.
zdjęcia pochodzą z albumu „Bocian” wydanego w roku 2012
tekst i zdjęcia: Ireneusz Kaługa
email: ekogrupa@o2.pl